Trong tín ngưỡng dân gian của người Việt, ông Công ông Táo là vị thần dõi theo cuộc sống của mọi người. Hàng ngày ông Công ông Táo sẽ ghi lại những việc làm tốt xấu của gia chủ, để đến cuối năm, vào ngày 23 tháng Chạp, Táo quân sẽ cưỡi cá chép lên chầu trời và báo cáo với Ngọc Hoàng. Bởi vậy, cứ đến ngày 23 tháng Chạp hàng năm, các gia đình lại tất bật sửa soạn cúng Ông Công ông Táo.
Lễ vật cúng ông Công ông Táo bên cạnh hương hoa, vàng mã, hoa tươi, mâm cơm đủ món, một thứ không thể thiếu được là ba chú cá chép đỏ để ông Công ông Táo cưỡi về trời.
Ngày nay, nhiều người lựa chọn cá chép giấy để cúng cho tiện dụng. Tuy nhiên, nhiều nhà nghiên cứu văn hóa Việt Nam cho rằng, nên mua cá chép sống bởi vì ngoài ý nghĩa thờ cúng để dâng các Táo Quân lấy phương tiện đi lại, tục lệ phóng sinh cá chép cũng có một ý nghĩa văn hóa quý báu, thể hiện tinh thần nhân đạo của người Việt.
Cá chép để cúng, dâng lên Táo Quân không nhất thiết phải là những con cá to, nhưng một yêu cầu quan trọng đó là cá phải khỏe mạnh, không trầy xước và mất vảy.
Lúc đi mua cá, bằng cảm quan bạn hãy chọn con cá nhỡ vừa tầm, không to quá cũng không nhỏ quá. Để thử xem cá có khỏe hay không, có thể dùng ngón tay chạm nhẹ vào mặt nước trong chậu, xô đựng cá. Nếu thấy cá bơi nhanh, đuôi quẫy mạnh thì con cá đó là cá khỏe mạnh.
Nếu muốn chắc chắn bạn hãy lật nhẹ mang cá lên để kiểm tra, nếu cá khỏe mạnh sẽ có mang cá đỏ tương, mang đỏ thâm sẽ là con cá yếu, có thể sẽ chết trong thời gian ngắn.
Cá chép khi mua về nhà phải để trong một chiếc bát sạch, dùng nước sạch đổ vào. Tốt nhất nên dùng nước giếng, vì nước máy ở nhiều nơi đậm clo có thể làm chết cá. Khi cúng để bát (chậu) cá chép bên cạnh mâm cỗ cúng.
Sau khi đã làm lễ xong xuôi, bạn nên mang cả bát đựng cá đi ra nơi định thả. Lưu ý không nên dùng tay vớt cá nhiều lần từ chỗ này qua chỗ khác.
Cần tránh buộc cá trong túi rồi ném cả túi xuống vì làm như vậy cá rất dễ bị chết, mất đi ý nghĩa của một phong tục đẹp, đồng thời hạn chế việc xả rác xuống môi trường.
Khi đi phóng sinh cá, bạn cần chọn những ao, hồ nước sạch, không gian rộng và không quá ô nhiễm. Cách đúng nhất để phóng sinh cá đó là chọn chỗ mép nước gần, nhẹ nhàng nghiêng bát hoặc túi để cá tự quẫy, bơi vào dòng nước.
Sau khi thả cá, nên quan sát xem cá đã bơi khuất đi chưa, tránh tình trạng cá mắc kẹt, hoặc chưa kịp định hướng nên bơi ngược, bị sóng xô dạt lại vào bờ.
